ΑΣΤΙΚΗ ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ

Η γεωμετρία του αστικού χώρου, δηλαδή τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά που εκφράζουν τη σχέση δομημένου όγκου – ελεύθερου χώρου, αποτελεί βασικό παράγοντα διαφοροποίησης του αστικού κλίματος από το κλίμα του φυσικού χώρου.

Στην Ελλάδα η γεωμετρία ακραία πυκνοδομημένων αστικών περιοχών είναι τέτοια, που συχνά μπορεί να θεωρηθεί, ότι η ελεύθερη επιφάνεια της πόλης έχει μεταφερθεί καθ’ ύψος και βρίσκεται στο επίπεδο των δωμάτων των πολυκατοικιών.

Η γεωμετρία των αστικών δρόμων είναι τέτοια, που συχνά τους αποδίδεται ο όρος «αστικό φαράγγι», αφού προσεγγίζουν μορφολογικά, το φυσικό φαράγγι.

ΑΣΤΙΚΗ ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΗΛΙΑΚΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ

Ο δομημένος όγκος λειτουργεί ως αδιαπέραστο εμπόδιο στην πορεία της ηλιακής ακτινοβολίας, που μπορεί να την ανακλάσει, να την απορροφήσει ή να την επανεκπέμψει.

Οι κτηριακοί όγκοι λειτουργούν, όσον αφορά στην ακτινοβολία, με τους εξής τρόπους:

• Το χειμώνα, σκιάζουν ελεύθερους χώρους και όψεις κτηρίων, ιδιαίτερα των χαμηλότερων ορόφων,  έτσι στερούν, από υπαίθριους χώρους και από κτήρια με νότιο προσανατολισμό, τη δυνατότητα να εκμεταλλευθούν τα θερμικά ηλιακά οφέλη.

• Το καλοκαίρι προκαλούν διαδοχικές ανακλάσεις, συνεπώς θάμβωση, και μεγαλύτερη απορρόφηση της ακτινοβολίας από γειτονικά κτήρια.

• Το καλοκαίρι παγιδεύουν, εξαιτίας διαδοχικών ανακλάσεων, τις νυχτερινές θερμικές εκπομπές των υλικών μέσα στον αστικό χώρο, αντί να τις αφήνουν να διαφύγουν στην ατμόσφαιρα.

Σε αρκετές χώρες του κόσμου η πρόσβαση στο φυσικό φως ή στην άμεση ηλιακή ακτινοβολία είναι, εδώ και αρκετά χρόνια, κατοχυρωμένη νομικά, ως δικαίωμα. Για παράδειγμα, η Αγγλία διαθέτει από το 1832 τέτοιο νόμο, ενώ πολλές πολιτείες των ΗΠΑ, έχουν υιοθετήσει ανάλογη νομοθεσία, ακόμη και για τους κοινόχρηστους χώρους, όπως πάρκα και παιδικές χαρές.

Ο ελληνικός οικοδομικός κανονισμός προβλέπει γεωμετρικούς όρους εξασφάλισης φυσικού φωτισμού (ιδεατό στερεό, απόσταση Δ), όχι όμως και ηλιασμού, αλλά και τους όρους φυσικού φωτισμού δεν τους ανάγει σε απαιτητό ιδιοκτησιακό δικαίωμα.

Έχει παρατηρηθεί (Oke, 1987) επίσης, ότι η στενότητα των αστικών φαραγγιών οδηγεί σε αύξηση των θερμοκρασιακών διαφορών μεταξύ πόλης και υπαίθρου. Τα στενά αστικά φαράγγια μπορεί να είναι πιο δροσερά νωρίς το πρωί εξαιτίας σκιασμού, όμως διατηρούν υψηλότερες θερμοκρασίες το απόγευμα και το βράδυ. Αντίθετα, οι φαρδύτεροι δρόμοι θερμαίνονται περισσότερο το μεσημέρι, αλλά ψύχονται ταχύτερα όταν πέσει ο ήλιος.

ΑΣΤΙΚΗ ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΕΜΟΣ

Ο αστικός χώρος θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα ανάγλυφο παρόμοιο με αυτό του εδάφους, με τη διαφορά ότι είναι αρκετά τραχύτερο. Αυτό οφείλεται στη δομή και διάταξη των κτηριακών όγκων, που ορθώνονται ανομοιόμορφα, με τη μορφή κατακόρυφων εμποδίων, στην κίνηση του ανέμου.

Οι κτηριακοί όγκοι εκτρέπουν τον άνεμο και διαχωρίζουν τον αέρα της αστικής ατμόσφαιρας  σε 2 βασικές ζώνες :

• Αστικό οριακό στρώμα, (urbanboundarylayer) το οποίο εκτείνεται πάνω από τις οροφές των κτηρίων και φτάνει μέχρι ένα ορισμένο ύψος στην ατμόσφαιρα, σχηματίζοντας ένα χώρο που θυμίζει λοφίο. Το σχήμα αυτού του λοφίου καθορίζεται από τα χαρακτηριστικά των ανέμων, του αστικού ανάγλυφου και από τον όγκο της πόλης.
• Στρώμα αστικού θόλου, (urbancanopylayer) το οποίο αφορά τη ζώνη κίνησης και διαβίωσης των κατοίκων της πόλης, σε αυτό το χώρο εντάσσονται δρόμοι, υπαίθριοι χώροι και κτηριακοί όγκοι.

Πρώτη συνέπεια της παρεμβολής των κτηριακών όγκων στην κίνηση του ανέμου είναι η γενική ελάττωση της ταχύτητάς του, από την περιφέρεια προς το κέντρο της πόλης, κάτι που μπορεί αρχικά να θεωρηθεί θετικό μόνο για τις περιοχές ή για τις εποχές με έντονους ανέμους και ψυχρό κλίμα.

Δεύτερη συνέπεια της παρεμβολής των κτηριακών όγκων στην κίνηση του ανέμου, είναι ότι εντός του αστικού οριακού στρώματος η κίνησή του γίνεται συχνά έντονα τυρβώδης, μεταβάλλεται δηλαδή η ταχύτητα και η κατεύθυνσή του με άτακτο τρόπο και αρκετά απρόβλεπτο.

Ο άνεμος εντός των πόλεων δεν πνέει συνήθως με μια σταθερή ταχύτητα αλλά με ριπές μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονται χρονικά διαλλείματα. Οι ριπές αυτές γίνονται αισθητές ως ξαφνικές εξάρσεις της ταχύτητάς του. Ο αέρας ρέει γύρω από τα κτίρια ως ρευστό, με τρόπο παρόμοιο με αυτόν που το νερό ρέει γύρω από βότσαλα και παράγει τοπικές δίνες και επιταχύνσεις. Η διάταξη των κτηριακών όγκων καθορίζει τοπικά το είδος της κίνησης του ανέμου και κατά συνέπεια τη θερμική και μηχανική άνεση που επικρατεί.

ΕΚΤΑΣΗ, ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΥΠΑΙΘΡΙΩΝ ΧΩΡΩΝ

Η συντριπτική ποσοτική υπεροχή του δομημένου όγκου έναντι των υπαίθριων αστικών χώρων ελαττώνει ή και αναιρεί την ευεργετική τους επίδραση στο αστικό κλίμα.

Υπαίθριοι χώροι έχουν καταλήξει  συχνά, να είναι κυρίως οι δρόμοι και τα αστικά κενά, που περισσεύουν από τη δόμηση. Αυτό οφείλεται κυρίως στην υψηλή αξία της γης στα κέντρα των πόλεων και στην επιδίωξη μεγιστοποίησης της εκμετάλλευσής της με κερδοσκοπικούς όρους. Πολλές σύγχρονες πόλεις παρουσιάζουν μια πενία υπαίθριων χώρων, με αποτέλεσμα να στερούνται των οικολογικών, κλιματικών, κοινωνικών, αισθητικών, ψυχολογικών και οικονομικών ευεργετημάτων τους.

Μεγάλη σημασία, εκτός από την έκταση των υπαίθριων χώρων, έχει και η μορφή συνύφανσης τους με τον αστικό ιστό. Αρκετές πόλεις παγκοσμίως εμφανίζουν το φαινόμενο του απόλυτου διαχωρισμού του δομημένου από τον υπαίθριο χώρο τους ως αποτέλεσμα της μονολιθικής αντιμετώπισης της πόλης μέσα από τη ζωνοποίηση χρήσεων γης. Εκτεταμένες συμπαγείς δομημένες εκτάσεις με σχεδόν αποκλειστικό ελεύθερο χώρο μόνο το οδικό τους δίκτυο, συχνά διαχωρίζονται από μεγάλους υπαίθριους χώρους, αποκομμένους τόσο από τα φυσικά οικοσυστήματα όσο και από τον αστικό ιστό, οπότε στερούνται φυσικής ανατροφοδότησης, αποδυναμώνονται και αποκτούν για τον αστικό χώρο κυρίως συμβολική παρά λειτουργική αξία. Η πλειοψηφία του πληθυσμού, που ζει και εργάζεται στην πόλη, δεν είναι σε θέση να απολαμβάνει καθημερινά τα οφέλη τους.

Η μείωση του ρόλου και της οικολογικής σημασίας των υπαίθριων χώρων για τη στοιχειώδη ισορροπία του αστικού ιστού, φαίνεται καθαρά στην ποιότητά τους.

Συχνά με τον όρο ποιότητα υπαίθριων χώρων, νοείται μόνον η «αισθητική» αναβάθμιση με τη χρήση πολυτελών και εντυπωσιακών υλικών και διατάξεων στη διαμόρφωσή τους. Σπανιότερα γίνεται λόγος για την κλιματική τους αναβάθμιση σε συνδυασμό με την οικολογική λειτουργία και με τη χρήση τους από τους κατοίκους της πόλης.

Με τον όρο ποιότητα, πρέπει να νοείται η ικανότητα του υπαίθριου χώρου να αποτελεί κλιματικά άνετο και ευχάριστο τόπο, στον οποίο ο άνθρωπος θα αναπτύσσει τις δραστηριότητές του σε αρμονία με το ανοιχτό και το φυσικό περιβάλλον, που θα επιδρά ευεργετικά στον κτηριακό όγκο που τον περιβάλλει.

Η βλάστηση αποκτά καίριο ρόλο στη διαμόρφωση της ποιότητας των υπαίθριων χώρων. Είναι βασικός παράγοντας της άνεσης και της σταθερότητας του αστικού μικροκλίματος. Η απουσία της, ιδιαίτερα των μεγάλων δέντρων, σε μια κρίσιμη ποσότητα, μετατρέπει τις πόλεις σε τοπίο ερημοποιημένο και στερημένο από διάφορες μορφές ζωής.

Η ραγδαία, χωρίς σχεδιασμό, επέκταση της ελληνικής πόλης, κυρίως από το 1960 και μετά, είχε ως αποτέλεσμα οι περισσότεροι υπαίθριοι χώροι να είναι εκείνοι που ξεχάστηκαν ή περίσσεψαν ή και «διασώθηκαν» από τη δόμηση. Ίσως οι πιο συνηθισμένοι υπαίθριοι χώροι της σύγχρονης ελληνικής πόλης είναι οι δρόμοι, οι διαχωριστικές νησίδες, μικρά πάρκα και πλατείες ή μικρά αστικά κενά, που συχνά μεταβάλλονται σε χώρους στάθμευσης. Ανάμεσα στους  μεγαλύτερους υπαίθριους χώρους συγκαταλέγονται τα δίκτυα ρεμάτων που δεν έχουν μπαζωθεί, εκτάσεις με πολύ απότομο εδαφικό ανάγλυφο, πρώην στρατόπεδα, υπαίθριοι χώροι ιδρυμάτων και νοσοκομείων, αυλές σχολείων και αρχαιολογικοί χώροι.

Αστικό πράσινο. Οι περισσότεροι υπαίθριοι χώροι στα Ελληνικά αστικά κέντρα είναι
εκείνοι που ξεχάστηκαν ή περίσσεψαν ή και «διασώθηκαν» από τη δόμηση
(από Bing Maps, 2013)

«Αλάνες»-χώροι στάθμευσης και αχρησιμοποίητες εκτάσεις            Αρχαιολογικοί χώροι

Οι υπαίθριοι χώροι των ελληνικών πόλεων χαρακτηρίζονται από τα εξής γνωρίσματα:

• Είναι ανεπαρκείς σε έκταση, κατακερματισμένοι και παρουσιάζουν κακή κατανομή μέσα στον αστικό ιστό. Συχνά, μεγαλύτερες ελεύθερες εκτάσεις, χωροθετούνται όχι στο κέντρο αλλά στις παρυφές μιας γειτονιάς, εκεί, όπου συνήθως κάποιος αυτοκινητόδρομος ή ρέμα εμποδίζει τη δημιουργία άρτιου οικοδομικού τετραγώνου. Ζητήματα όπως η προσβασιμότητα ή η διασύνδεσή τους, θεωρούνται πολυτέλεια στην ελληνική πολεοδομική πρακτική.

• Ο κατακερματισμός και ο εγκλωβισμός των πάρκων και των περιαστικών δασών από οδικές αρτηρίες, περιφραγμένες περιοχές και οικοδομές περιορίζει τη φυσική τους ανατροφοδότηση, δηλαδή την ανανέωση της χλωρίδας και τη μετακίνηση μικρών και μεγάλων ζώων, με αποτέλεσμα την ελάττωση της βιοποικιλότητας και της οικοσυστημικής λειτουργίας των εκτάσεων αυτών.
• Η βλάστηση είναι συνήθως ελάχιστη και παραμελημένη, ενώ τα μεγαλύτερα δέντρα συχνά κλαδεύονται με τον πλέον άγριο τρόπο για να μην ενοχλούνται οι περίοικοι ή για να μην παρεμποδίζεται η θέαση διαφημιστικών πινακίδων.

• Επικρατεί η κυριαρχία των σκληρών και αδιαπέραστων από το νερό υλικών, η οποία είναι εντονότερη σε υπαίθριους χώρους που σχεδιάστηκαν πρόσφατα, και μάλιστα μετά από σύγχρονων αρχιτεκτονικών διαγωνισμών. Οι αυλές των σχολείων είναι καλυμμένες από τσιμέντο ή άσφαλτο, όπως άλλωστε προβλέπεται και από τη νομοθεσία.
• Οι ακάλυπτοι χώροι στο εσωτερικό των οικοδομικών τετραγώνων λειτουργούν συνήθως ως χώροι στάθμευσης ή στην καλύτερη περίπτωση, ως φωταγωγοί και στη χειρότερη, ως χωματερές. Τα προκήπια χρησιμοποιούνται ως προέκταση του χώρου στάθμευσης της πιλοτής, ενώ σπάνια είναι φυτεμένα.

Αστική ερημοποίηση. Εκτεταμένη χρήση σκληρών επιφανειών στους υπαίθριους χώρους

Οι ελληνικές πόλεις, ως γνωστόν, στερούνται το αστικό πράσινο. Με βάση στοιχεία μελετών, η έκταση της Θεσσαλονίκης καλύπτεται κατά 77% από κτήρια, κατά 19% από ασφαλτοστρωμένους δρόμους και μόλις κατά 4% από πράσινο και ελεύθερους χώρους. Παραπλήσια εικόνα εμφανίζουν και οι άλλες μεγάλες ελληνικές πόλεις. (από ΤΕΕ, 2007)

Στην κατάταξη των πόλεων από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος η Θεσσαλονίκη βρίσκεται μια θέση πάνω από την Αθήνα, μόνον επειδή οι ερευνητές συμπεριέλαβαν, ως αστικό πράσινο, κομμάτια του Σέιχ Σου και προστατευμένες ζώνες του Γαλλικού, που βρίσκονται  κοντά στην πόλη, αλλά και τα ρέματα, τα στρατόπεδα κλπ., τα οποία προβλέπεται από το σχεδιασμό (Ρυθμιστικό Σχέδιο) να γίνουν χώροι πρασίνου, παρόλο που δεν είναι επί του παρόντος (από ΟΡΘ και ΑΠΘ, 2008).

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας περιγράφει ως «ανεκτή» την αναλογία 8,0 τ.μ. πράσινου ανά κάτοικο, ποσοστό που  καμία μεγάλη ελληνική πόλη δεν προσφέρει, όπως φαίνεται από το σχετικό πίνακα. Επιπλέον, ο δείκτης «έκταση πρασίνου ανά κάτοικο» είναι εντελώς ενδεικτικός, καθώς δεν αναφέρεται στην ποιότητα των αστικών υπαίθριων χώρων, στη διασπορά μέσα στην πόλη, στην προσπελασιμότητα, στην αισθητική διάσταση, στη βοτανική σύνθεση, στην οικολογική και κλιματική χρησιμότητα. Επισημαίνεται μόνο η σχεδόν παντελής έλλειψη βλάστησης και ελεύθερων χώρων στις ελληνικές πόλεις.

Συγκριτικά στοιχεία εκτάσεων των ελεύθερων και πράσινων χώρων σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις
(από ΟΡΘ και ΑΠΘ, 2008)