ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑ – ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΤΗΤΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η έρευνα και η ανάπτυξη στον τομέα των υλικών και των τεχνολογιών της σύγχρονης δόμησης πραγματοποιούνται με κυρίαρχο κριτήριο τη μεγιστοποίηση της οικονομικής τους απόδοσης και των χρηστικών τους ιδιοτήτων. Η προστασία των φυσικών ισορροπιών και η ανθρώπινη υγεία παραμερίζονται συνήθως, ως παράγοντας οικονομικά επιβαρυντικός και ενοχλητικός ή λαμβάνονται υπόψη μόνο εξαναγκαστικά.

Ένα μεγάλο φάσμα των οικοδομικών υλικών είναι αποδεδειγμένα ακατάλληλο ή επικίνδυνο για τους χρήστες των κατασκευών. Υπάρχουν προϊόντα τρέχουσας χρήσης με τοξικές και επικίνδυνες εκπομπές. Εφαρμόζονται ευρύτατα τεχνολογίες δόμησης με σοβαρές ρυπαντικές επιπτώσεις στην ατμόσφαιρα, το έδαφος και το νερό.

Η συγκέντρωση και η κωδικοποίηση της σχετικής γνώσης είναι δύσκολη, καθώς εμποδίζεται από τα συμφέροντα των παραγωγών και της αγοράς καθώς και από την ανάλογη απροθυμία των αρμόδιων αρχών. Είναι όμως πολύ σημαντική, γιατί αναδεικνύει τα πεδία στα οποία είναι επιτακτική η λήψη μέτρων με χαρακτήρα περιοριστικών όρων, δραστικών αλλαγών ή και αποκλεισμού υλικών και τεχνολογιών δόμησης.

Οι σημαντικότερες κατηγορίες της οικοδομικής δραστηριότητας που αποτελούν πηγή επιβάρυνσης ή κινδύνου για την υγεία και το περιβάλλον είναι:

• Ανεξέλεγκτη απόσπαση και διακίνηση αδρανών οικοδομικών υλικών και πετρωμάτων 
• Χρήση υλικών που εκπέμπουν ραδιενέργεια 
• Χρήση βαρέων μετάλλων
• Ανεπιφύλακτη χρήση τεχνητών ινωδών υλικών 
• Ανεξέλεγκτη χρήση συνθετικών πολυμερών

ΑΠΟΣΠΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΚΙΝΗΣΗ ΑΔΡΑΝΩΝ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΤΗΣ ΓΗΣ

Συλλογή αδρανών υλικών

Η άμμος και το χαλίκι προέρχονται από φυσικό τεμαχισμό πετρωμάτων και εναποτίθενται, με την πάροδο των χρόνων, σε ακτές, κοίτες χειμάρρων ή ποταμών ή και σε υπόγειες θέσεις. Συγκεντρώνονται δηλαδή σε φυσικές λεκάνες που ταυτίζονται με τις οδούς απορροής του νερού προς τη θάλασσα ή προς τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες. Αποτελούν φίλτρο καθαρισμού, που συγκρατεί τα επιβλαβή υλικά και τις προσμίξεις των επιφανειακών υδάτων, οπότε προστατεύει από τη ρύπανση, τα υπόγεια ύδατα και τις θάλασσες.

Η εκμετάλλευση των φυσικών αδρανών υλικών γίνεται με συλλογή ή με απλή εκσκαφή, βάθους 2 έως 10 m. Η πλήρης αποξήλωσή τους καταστρέφει το φίλτρο. Οι άδειοι χώροι που δημιουργούνται μετατρέπονται σε  λεκάνες συγκέντρωσης νερού, που διεισδύει στο έδαφος χωρίς προηγούμενο καθαρισμό.

Ορυχεία (λατομεία – μεταλλεία)

Η εξόρυξη πρώτων υλών από τα ορυχεία, προϋποθέτει την απομάκρυνση της επιφανειακής στρώσης του γόνιμου εδάφους, με συνέπεια την αφαίρεση της προστατευτικής επιδερμίδας της γης, την αποξήλωση και  καταστροφή της πανίδας και χλωρίδας της περιοχής και τη δημιουργία απονεκρωμένων εκτάσεων. Τροποποιεί ταυτοχρόνως το φυσικό ανάγλυφο του εδάφους, σε μία περιμετρική περιοχή, που εξαρτάται από το μέγεθος του λατομείου ή μεταλλείου. Η έκταση αυτή καλύπτεται από σκόνη, αφού «βομβαρδίζεται» από θραύσματα των ανατινάξεων και βρίσκεται υπό καθεστώς έντονης και μόνιμης ηχορύπανσης, δηλαδή υπό συνθήκες που αποτρέπουν την ανάπτυξη κάθε μορφής ζωής.

Τα προβλήματα που δημιουργούνται είναι εξίσου σοβαρά, είτε πρόκειται για μεγάλης κλίμακας εξορύξεις (π.χ. άνθρακας, βωξίτης, ηφαιστειογενή πετρώματα), είτε για μικρότερης κλίμακας και μεγαλύτερης πυκνότητας λατομεία (π.χ. ιζηματογενή πετρώματα). Η αποκατάσταση αυτών των χώρων, εδάφους και των κοιλοτήτων του, μετά την εξάντληση των αποθεμάτων είναι δυνατή. Προϋποθέτει όμως συστηματική μέριμνα σε όλη τη διάρκεια της μακρόχρονης εκμετάλλευσης και εμπεριστατωμένη μελέτη για την αποκατάσταση της περιοχής, με κριτήρια τη δημόσια υγεία και ασφάλεια, τη βιολογική και γεωτεχνική σταθερότητα, την αισθητική αρτιότητα του τοπίου κλπ. 

Το κόστος αποκατάστασης πρέπει να συνυπολογίζεται εκ των προτέρων στο κόστος εξόρυξης. Η διαδικασία που απαιτείται πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο αυστηρό όρο και προϋπόθεση για την έκδοση άδειας εκμετάλλευσης ορυχείου. Σήμερα,  αυτό που συνήθως συμβαίνει, είναι να εγκαταλείπονται τα ορυχεία «προσωρινά», χωρίς να υπάρχει χρονικό τερματικό σημείο, με αποτέλεσμα να μην γίνεται ποτέ η αποκατάστασή τους.

Σκόνη

Η σκόνη είναι υποπροϊόν όλων των φάσεων της οικοδομικής δραστηριότητας. Πρόκειται για σκόνη εξόρυξης, παραγωγής των οικοδομικών υλικών και μεταφοράς τους, σκόνη εκσκαφών, ανέγερσης και κατεδάφισης κατασκευών και σκόνη των τόπων συγκέντρωσης των οικοδομικών απορριμμάτων.

Η σκόνη εισέρχεται στον οργανισμό από το αναπνευστικό και το πεπτικό σύστημα και ή το δέρμα. Η επίδραση της εξαρτάται από την τοξικότητα των υλικών που τη συνθέτουν, την ποσοτική τους συγκέντρωση, το χρόνο έκθεσης σε αυτήν και το μέγεθος και τη μορφή των σωματιδίων της.

Σωματίδια σκόνης μεγέθους:

• Άνω των 10 μm, σταματούν στη μύτη και στο φάρυγγα
• Μεταξύ 1 και 10 μm φτάνουν στο άνω αναπνευστικό σύστημα
• Κάτω του 1 μm διεισδύουν έως και στις κυψελίδες

Η λεπτή σκόνη φτάνει στις κυψελίδες. Ορισμένες κατηγορίες της είναι καρκινογόνες, άλλες προκαλούν ασθματικές και αλλεργικές αντιδράσεις ή αναπνευστικές δυσκολίες και άλλες είναι ακίνδυνες.

Η συγκέντρωση σκόνης πάνω από 6 mg/m, κατά τους γερμανικούς κανονισμούς θεωρείται πάντοτε επιβλαβής.

ΥΛΙΚΑ ΡΑΔΙΕΝΕΡΓΩΝ ΕΚΠΟΜΠΩΝ

Η ραδιενέργεια που υπάρχει στο σύγχρονο περιβάλλον  διακρίνεται σε δύο βασικές κατηγορίες:  

• Φυσική ραδιενέργεια της Γης και του Διαστήματος. Όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί είναι προσαρμοσμένοι σε αυτή, γιατί εξελίχθηκαν με αυτό το δεδομένο.
• Πρόσθετη ραδιενέργεια. Προέρχεται κυρίως από πυρηνικές δοκιμές, χρήση της πυρηνικής ενέργειας, ως πηγή ενέργειας, ως μέσο ιατρικής διάγνωσης και θεραπείας και από υπολείμματα και απόβλητα αυτών των χρήσεων. Είναι επικίνδυνη για τους ζωντανούς οργανισμούς.

Οι πηγές ραδιενεργού επιβάρυνσης του δομημένου χώρου, είναι δύο:

• Ραδόνιο (Rn). Το ραδόνιο είναι ραδιενεργό, ευγενές αέριο, με πολύ μικρό χρόνο ημιζωής, (η διάσπασή του χρειάζεται γύρω στις 4 ημέρες), παράγεται από τη διάσπαση των φυσικών ραδιενεργών στοιχείων του εδάφους, κυρίως του ουρανίου (²³⁸U) και του θορίου (²³²Th). Είναι άχρωμο και άοσμο, έχει μεγάλη κινητικότητα, διαπερνά το έδαφος, τους πόρους του κτηριακού κελύφους και διεισδύει μέσα από δομικούς αρμούς και αποχετεύσεις. Η χρόνια εισπνοή του ραδονίου είναι αιτία πρόκλησης καρκίνου των πνευμόνων.
  
  Τα υπόγεια των κτηρίων είναι χώροι που περιβάλλονται από έδαφος και δέχονται από όλες τις πλευρές εκπομπές ραδονίου, που προέρχονται από τα υλικά της Γης. Γι αυτό η συγκέντρωση ραδονίου σε υπόγειους χώρους είναι πολύ υψηλότερη από αυτή στους υπερκείμενους ορόφους. Όσο βαθύτερο είναι ένα υπόγειο τόσο υψηλότερη η συγκέντρωση ραδονίου.
  
  Η Επιτροπή των Ε.Κ. ορίζει, ως τιμή αφετηρίας για τη συγκέντρωση ραδονίου σε εσωτερικούς χώρους, τα 200 BQ/m, τιμή που αποτελεί την αφετηρία για την κατάρτιση κανονισμών και προδιαγραφών. Ως τιμή αναφοράς ορίζει τα 400 BQ/m. Στα υφιστάμενα κτήρια συστήνει, πάνω από αυτήν την τιμή, την άμεση λήψη μέτρων.
  
  Τα μέτρα προστασίας των υπόγειων χώρων είναι: Ο πληρέστερος και συχνότερος δυνατός αερισμός, η επιμελής σφράγιση των αποχετεύσεων με τάπες και η μείωση των αρμών και των πόρων άδηλης αναπνοής του κτηριακού κελύφους, όπου αυτό εφάπτεται με το έδαφος, δηλαδή η αποτελεσματική και σχολαστική του στεγάνωση.
  
  Χαρακτηριστική ένδειξη της εκπομπής ραδονίου από τα υπόγεια είναι η συχνή μέτρηση μεγάλων συγκεντρώσεων ραδονίου σε κέντρα αστικών περιοχών με πολυώροφα υπόγεια πολυκατοικιών (π.χ. στο κέντρο της Θεσσαλονίκης).
• Ακτινοβολία δομικών υλικών. Τα πυριγενή πετρώματα περιέχουν ραδιενεργά στοιχεία, που εκπέμπουν μικρές ποσότητας άμεσης ακτινοβολίας, σχεδόν ακίνδυνες για την ανθρώπινη υγεία. Η διάσπαση όμως των ραδιενεργών στοιχείων στο εσωτερικό των πετρωμάτων έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία και την εκπομπή ραδονίου στον αέρα του χώρου που τα περιβάλλει. Η ποσότητα ραδονίου που εκπέμπεται από τα υλικά εξαρτάται από την πυκνότητα και το πορώδες τους. Από τα πυριγενή πετρώματα, ο γρανίτης εκπέμπει λιγότερο ραδόνιο από τους ηφαιστειογενείς πωρόλιθους (πουζολάνες ή κίσσηρη – ελαφρόπετρα).

ΒΑΡΕΑ ΜΕΤΑΛΛΑ

Τα βαρέα μέταλλα, με τη μορφή ιχνοστοιχείων θεωρούνται, πολύτιμα και αναντικατάστατα για όλους τους ζωντανούς οργανισμούς. Σε μεγαλύτερες όμως ποσότητες πολλά από αυτά είναι επικίνδυνα, τοξικά και ίσως θανατηφόρα, με πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα το μόλυβδο, κάδμιο και υδράργυρο.

Τα μέταλλα δεν αφομοιώνονται ούτε αποβάλλονται από τον ανθρώπινο οργανισμό, αντίθετα συσσωρεύονται στα οργανικά συστήματα (π.χ. πνεύμονες, συκώτι, νεφρά). Στο περιβάλλον συσσωρεύονται με τον ίδιο τρόπο και εισέρχονται στην τροφική αλυσίδα και στα υπόγεια νερά.

Στην οικοδομική δραστηριότητα και στον εξοπλισμό των κτηρίων χρησιμοποιείται ευρύ φάσμα βαρέων μετάλλων είτε με τη μορφή προϊόντων μεταλλουργίας (π.χ. χρώμιο, χαλκός), είτε ως πρόσθετα στην παραγωγή άλλων υλικών και προϊόντων, όπως συνθετικών πολυμερών (π.χ κάδμιο), είτε ως συστατικό τους (π.χ. λαμπτήρες υδραργύρου).

ΙΝΩΔΗ ΥΛΙΚΑ

Ο αμίαντος είναι πυριτικό ορυκτό με ινώδη μορφή. Οι ίνες αμιάντου, όταν εισπνέονται, δεν αποβάλλονται από τον οργανισμό. Με την πάροδο του χρόνου σχίζονται σε όλο και λεπτότερες ίνες, ερεθίζουν τους πνεύμονες, προκαλούν ανήκεστες βλάβες (αμιάντωση), καρκίνο των πνευμόνων μηχανικής αιτιολογίας και τελικά το θάνατο.

Η αμιάντωση διαπιστώθηκε, ως ασθένεια ήδη το 1900. Το 1943 αναγνωρίστηκε επίσημα, ως επαγγελματική ασθένεια, ο καρκίνος των πνευμόνων που οφείλεται στον αμίαντο. Το 1970 αξιολογήθηκαν οι ίνες του αμιάντου ως καρκινογόνες. Το 1979 απαγορεύτηκε στη Γερμανία το πρώτο προϊόν αμιάντου, ο εκτοξευόμενος αμίαντος. Μόλις το 2005 απαγορεύτηκε πανευρωπαϊκά και στην Ελλάδα η χρήση αμιάντου. Δηλαδή χρειάστηκε να περάσει ένας ολόκληρος αιώνας, αιώνας πρωτόγνωρων, ταχυτήτων και αποδόσεων σε όλους τους τομείς έρευνας και ανάπτυξης, μέχρι να απαγορευτεί η χρήση αμιάντου.

Τα τεχνητά ινώδη υλικά, όπως οι τεχνητές μονώσεις (υαλοβάμβακας, πετροβάμβακας κ.ά.) αποβάλουν κατά τη χρήση τους και με την πάροδο του χρόνου, ίνες στον αέρα που τα περιβάλλει. Οι ίνες με διάμετρο κάτω των 5 μm και με αναλογία μήκους προς διάμετρο 3/1, εισέρχονται στον οργανισμό με την αναπνοή, φτάνουν μέχρι τους βρόγχους και τις κυψελίδες και δεν μπορούν να αποβληθούν με το βήχα. Προκαλούν στις κυψελίδες χρόνιο ερεθισμό, που μπορεί να οδηγήσει σε καρκίνο μηχανικής αιτιολογίας.

Η διαφορά των περισσότερων τεχνητών ινών από τις ίνες  αμιάντου είναι ότι έχουν μικρότερη βιολογική ανθεκτικότητα, δηλαδή μικρότερο χρόνο ζωής μέσα στον οργανισμό. Ο υαλοβάμβακας έχει περίπου 10 χρόνια ζωής. Η βιολογική ανθεκτικότητα του αμίαντου, όπως και των κεραμικών ινών, ξεπερνά τα 100 χρόνια. Παρόλα αυτά, χρόνια έκθεση σε τεχνητές ίνες, όπως π.χ. κατά την τοποθέτηση ινωδών μονώσεων στις ψευδοροφές, γίνεται εξαιρετικά  επικίνδυνη.

ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΠΟΛΥΜΕΡΗ

Τα πολυμερή είναι ύλες που αποτελούνται από αλυσίδες ή πλέγματα απλών μορίων, τα οποία ενώνονται και σχηματίζουν μεγαλομόρια. Συνήθως ονομάζονται ρητίνες. Χρησιμοποιούνται για  την παραγωγή προϊόντων με μεγάλες μηχανικές αντοχές και σημαντικές χρηστικές ιδιότητες.

Υπάρχουν φυσικά και συνθετικά πολυμερή. Τα φυσικά πολυμερή είναι ακίνδυνα. Τα συνθετικά πολυμερή παράγονται τεχνητά με χημικές διεργασίες πολυμερισμού απλών, μονομερών χημικών ενώσεων, κυρίως από υδρογονάνθρακες του πετρελαίου.

Τα συνθετικά πολυμερή εκτόπισαν τα φυσικά, από τα μέσα του 20^ου αιώνα και κυριάρχησαν στην παραγωγή και την αγορά, γιατί το πετρέλαιο αναδείχθηκε ως εξαιρετικά εύχρηστη και φθηνή πρώτη ύλη. Το 11 % περίπου της παγκόσμιας κατανάλωσης πετρελαίου, χρησιμοποιείται σήμερα για την παραγωγή συνθετικών πολυμερών.

Οι περισσότεροι από τους  υδρογονάνθρακες πετρελαίου ή από ενώσεις τους, είναι ασύμβατες με τη βιολογική ισορροπία των ζωντανών οργανισμών. Προκαλούν βλάβες που ξεκινούν από την απλή ναρκωτική δράση (PCP) και κλιμακώνονται σε προσβολές του κεντρικού νευρικού (π.χ. φορμαλδεΰδη) ή του ορμονικού (π.χ. πολυκαρβονικά υλικά) ή του ανοσοποιητικού ή του γενετικού συστήματος, σε καρκινογενέσεις (π.χ. βενζόλιο), τερατογενέσεις (π.χ. Bhopal) ή και στο θάνατο (π.χ. Σεβέζο).

Από έρευνες προέκυψε ότι το 37 % των δομικών προϊόντων, που παράγονται από τη χημική βιομηχανία πολυμερών, είναι επιβλαβή για την υγεία, το 2 % είναι λίαν τοξικά και το 8 % ανήκει στην κατηγορία των ερεθιστικών και διαβρωτικών ουσιών. (βιβλιογραφία)

Πολλά από τα μόρια των μονομερών δε δεσμεύονται κατά τη διαδικασία του πολυμερισμού. Παραμένουν μέσα στη μοριακή δομή των πολυμερών με τη μορφή ελεύθερων ριζών και διαφεύγουν και προς το περιβάλλον. Μονομερή απελευθερώνονται και διαφεύγουν επίσης και κατά τη γήρανση και την αποδόμηση των πολυμερών.

Τα συνθετικά πολυμερή, εκτός από ελεύθερα μόρια μονομερών, περιέχουν και μία σειρά άλλων, πρόσθετων χημικών ενώσεων, απαραίτητων για τη διαδικασία του πολυμερισμού τους, όπως: καταλύτες, αναστολείς, διαλύτες, γαλακτοποιητές, λιπαντές, πλαστικοποιητές, σταθεροποιητές, αντιοξειδωτικές ουσίες, διογκωτικά ή πληρωτικά υλικά, μέσα διαποτισμού, χρωστικές κ.ά.. Ορισμένες από αυτές τις χημικές ενώσεις είναι επικίνδυνες έως και εξαιρετικά τοξικές.

Το ισχύον ευρωπαϊκό θεσμικό πλαίσιο ελέγχου επικινδυνότητας ή τοξικότητας των υλικών δεν περιλαμβάνει τα συνθετικά πολυμερή. Ο αριθμός των προϊόντων τους είναι τεράστιος και αυξάνεται καθημερινά. Η ποικιλία και η περιπλοκότητα της χημικής τους σύστασης είναι εξίσου μεγάλη και η ανίχνευσή της είναι σχεδόν αδύνατη, διότι η τεχνογνωσία της παραγωγής τους, το know-how, προστατεύεται πολύ αυστηρά από το «δίκαιο αθέμιτου ανταγωνισμού». Έτσι είναι εξαιρετικά δύσκολη η διαπίστωση των ενδεχόμενων επιβλαβών τους επιδράσεων στην υγεία και το περιβάλλον. Η αξιολόγηση της επικινδυνότητάς τους επαφίεται, σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, καθοριστικά στη δήλωση των ίδιων των παραγωγών τους.

Επιπλέον, η αναφορά των επιβλαβών τους επιδράσεων, διώκεται εύκολα ως δυσφήμηση, με όλες τις συνεπαγόμενες νομικές συνέπειες.