ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ

Συντηρητικά ξύλου είναι όλα τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση παραγόντων που προσβάλλουν το ξύλο. Είναι χημικά μυκητοκτόνα, παρασιτοκτόνα και εντομοκτόνα.

Πρόκειται για εκτεταμένο και εξαιρετικά επικίνδυνο οπλοστάσιο, που επιστρατεύτηκε από τη χημική βιομηχανία, διαδόθηκε (με τη βιβλιογραφία, την εκπαίδευση, τη διαφήμιση και θεσμικά) στους μηχανικούς, τεχνίτες και κατασκευαστές  και έχει σοβαρότατες συνέπειες στην υγεία και στην ποιότητα του αέρα των εσωτερικών χώρων.

Όλα τα συντηρητικά έχουν, σε μικρό ή μεγάλο βαθμό, θανατηφόρα επίδραση σε ζωντανούς οργανισμούς. Ορισμένα μπορεί να θεωρούνται ακίνδυνα για τον άνθρωπο σε πολύ μικρές ποσότητες, είναι όμως ούτως ή άλλως, επικίνδυνα για άλλους οργανισμούς της βιόσφαιρας, ιδιαίτερα τους μικρότερους (π.χ. μέλισσες, πουλιά) και τους υδρόβιους (ψάρια, όστρακα). Οι επιπτώσεις της ευρείας χρήσης τους και της κατά κανόνα βιοσυσσωρευτικής τους ιδιότητας είναι, όπως επανειλημμένα αποδεικνύεται, υποτιμημένες ή δεν είναι ακριβώς γνωστές, ούτε προβλέψιμες.

Η συντήρηση του ξύλου δεν επιβάλει οπωσδήποτε τη χρήση χημικών συντηρητικών. Η προσβολή του ξύλου από μύκητες δεν αντιμετωπίζεται από κανένα συντηρητικό, παρά μόνο επιφανειακά και κοντοπρόθεσμα. Μετά απαιτείται η αντικατάστασή του.

Η προσβολή του ξύλου από παράσιτα και έντομα, έχει σχεδόν εκλείψει από τις δεκαετίες του  1950 – 1960.  Είναι στην πρώτη φάση της επιφανειακή και μπορεί να προληφθεί με τη θέρμανση της ξυλείας στους 55 – 60 °C, επί μισή ή μία ώρα. Ας μην παραβλεφτεί άλλωστε το γεγονός, ότι επί χιλιάδες χρόνια η ξυλοκατασκευή είχε προεξέχοντα ρόλο στην παγκόσμια δόμηση και ότι μνημεία της και παραδοσιακά κτήρια σώζονται μέχρι και σήμερα σε άριστη κατάσταση, χωρίς χημικά συντηρητικά.

Τα συντηρητικά ξύλου που χρησιμοποιούνται σήμερα στην ξυλεία δόμησης και εξοπλισμού χωρίζονται σε τρείς κατηγορίες:

• Υδροδιαλυτά υλικά που αποτελούνται από ανόργανα άλατα ή μείγματα αλάτων, συνήθως συνδυασμοί ενώσεων αρσενικού, βόριου, χρώμιου, φθόριου και χαλκού. Με εξαίρεση τις βορικές ενώσεις, οι άλλες είναι ισχυρά τοξικές και πτητικές.
• Ελαιώδη υλικά καρβολίνιου
• Οργανικά συντηρητικά, (όπως πενταχλωροφαινόλη, τριβουτυλοκασσίτερος, ενδοσουλφάνιο, λιντάν, περμεθρίνη), με οργανικούς διαλύτες, (όπως βενζίνη, ξυλόλιο, διισοβουτυλεστέρας, ισοπροπανόλη κ.ά.).

Όλες οι κατηγορίες απελευθερώνουν τοξικές εκπομπές με εξαέρωση, έκπλυση ή εξαιτίας της εφίδρωσης του ξύλου.

Ανόργανα άλατα

Βορικά άλατα  Τα ανόργανα βορικά άλατα είναι μία ιδιαίτερη κατηγορία ορυκτών που βρίσκονται στη φύση σε στερεά μορφή ή σε διαλύματα. Χρησιμοποιούνται ως ρυθμιστές της τιμής pH σε διαλύματα, ως αντισηπτικά, ως συντηρητικά σε τρόφιμα, ως πλαστικοποιητές και ως υλικά πυραντίστασης. Στη βιομηχανία του ξύλου έχουν χρήση ακίνδυνων παρασιτοκτόνων και μέσων πυροπροστασίας.

Φθοριούχα άλατα Τα ανόργανα φθοριούχα άλατα εκπέμπουν στον εσωτερικό αέρα υδροφθόριο, σε μεγάλες ποσότητες στην αρχή και για μεγάλο χρονικό διάστημα στη συνέχεια. Το υδροφθόριο είναι για τον ανθρώπινο οργανισμό ερεθιστικό, τοξικό και επικίνδυνο (περισσότερα).

Ανόργανα άλατα μετάλλων Τα ανόργανα άλατα μετάλλων αποβάλλουν ενώσεις μετάλλων που περιέχουν, όπως επικίνδυνες ενώσεις χρωμίου (το χρώμιο (VI) και ο χρωμικός ψευδάργυρος είναι καρκινογόνα), αρσενικού (τοξικό), χαλκού κ.ά.. Δεν πρέπει να βρίσκονται μέσα σε κατοικημένους χώρους ή, όταν αυτό είναι αναγκαίο, απαιτείται η στεγανή τους επικάλυψη.

Καρβολίνιο       

Το καρβολίνιο είναι ένα ελαιώδες, σκούρο καφέ – κόκκινο μείγμα που παρασκευάζεται από πίσσες, υπολείμματα της απόσταξης λιθανθράκων. Χρησιμοποιείται σε ξυλεία που βρίσκεται σε επαφή με το έδαφος και είναι εκτεθειμένη σε δύσκολες καιρικές συνθήκες. Έχει μεγάλη περιεκτικότητα αρωματικών πολυκυκλικών ενώσεων υδρογονανθράκων και είναι σαφώς καρκινογόνο για τον άνθρωπο. Διατηρείται επί δεκαετίες στο ξύλο και μολύνει τα νερά και το έδαφος. Η χρήση του έχει περιοριστεί, εξαιτίας της πολύ υψηλής του επικινδυνότητας, μόνο στη ξυλεία σιδηροδρομικών γραμμών και στύλων δικτύων.

Οργανικά συντηρητικά

Τα οργανικά συντηρητικά προκαλούν, κατά κανόνα, στην υγεία του ανθρώπου και όλων των ζωντανών οργανισμών, πολύ σοβαρότερες βλάβες από τα ανόργανα, που οφείλονται εν μέρει στη βασική τους χημική ένωση και εν μέρει στους διαλύτες που περιέχουν. Ορισμένα από τα γνωστότερα οργανικά συντηρητικά είναι τα ακόλουθα:

Πενταχλωροφαινόλη (PCP).  Η πενταχλωροφαινόλη είναι χλωριωμένος αρωματικός υδρογονάνθρακας, που παράγεται από χλωρίωση της φαινόλης ή από υδρόλυση εξαχλωροβενζόλιου. Χρησιμοποιείται ως ζιζανιοκτόνο, εντομοκτόνο, μυκητοκτόνο, αλγοκτόνο, απολυμαντικό και ως συστατικό υφαλοχρωμάτων.

Η πενταχλωροφαινόλη χρησιμοποιείται για την προστασία του ξύλου και των προϊόντων του, κυρίως ως συστατικό συντηρητικών, όπως το XylamonBV, το  HylotoxIP, το Paratectol9025 κ.ά., καθώς και για την καταπολέμηση των «μπλέ κηλίδων» του. Εφαρμόζεται με εμποτισμό και άσκηση πίεσης ή με ψεκασμό ή με εμβάπτιση.

Πηγές έκθεσης του πληθυσμού σε πενταχλωροφαινόλη είναι ο αέρας επαγγελματικών  χώρων, η επαφή του δέρματος με προϊόντα ξύλου, το μολυσμένο περιβάλλον εγκαταστάσεων επεξεργασίας ξύλου και επικίνδυνων χώρων αποβλήτων ή το μολυσμένο νερό.

Η πενταχλωροφαινόλη προσλαμβάνεται στον οργανισμό από το δέρμα, το στομάχι και το έντερο. Ο χρόνος ημιζωής της (χρόνος που απαιτείται για την αποβολή της μισής ποσότητάς της) είναι από μία ως τρείς βδομάδες. Αποσυνδέει την αναπνευστική αλυσίδα στα μιτοχόνδρια των κυττάρων, πράγμα που οδηγεί σε άνοδο της πίεσης, υπεργλυκαιμία, επιβράδυνση της αναπνοής και καρδιακή ανεπάρκεια. Βλάπτει το συκώτι, τα νεφρά, το νευρικό, αιμοποιητικό, γαστρεντερικό και ανοσοποιητικό σύστημα. Συμπτώματα μπορεί να είναι πυρετός, εφίδρωση, μη συντονισμένες κινήσεις, μυϊκοί σπασμοί και κώμα. Είναι επίσης ύποπτη πρόκλησης καρκίνου. Είναι πολύ επικίνδυνη για τους υδρόβιους οργανισμούς, με μακροχρόνιες συνέπειες.

Η παραγωγή πενταχλωροφαινόλης έχει περιοριστεί σημαντικά στην Ευρώπη, εξαιτίας της τοξικής και οικοτοξικής της δράσης, δεν έχει όμως απαγορευτεί  (περισσότερα).

Λιντάν (γ-εξαχλωροκυκλοεξάνιο). Είναι αλογονομένος υδρογονάνθρακας, που παράγεται από τη χλωρίωση του βενζόλιου. Με επίδραση θερμότητας μετατρέπεται σε ένα τοξικό διαβρωτικό μείγμα ατμών υδροχλώριου και φωσγένιου. Σε επαφή με σκόνες μετάλλων (αλουμινίου, σιδήρου, τσίγκου) παράγει τριχλωροβενζόλιο (πιθανή πρόκληση καρκίνου, κίνδυνος για υδρόβιους οργανισμούς).

Το λιντάν είναι νευροτοξίνη. Επηρεάζει το νευρικό σύστημα, με συμπτώματα πονοκέφαλο, ζάλη, επιληπτικές κρίσεις, σπασμούς και, σπανιότερα, θάνατο. Επηρεάζει επίσης το ήπαρ, τα νεφρά και το αιμοποιητικό σύστημα. Οι γνώμες των παγκόσμιων ή εθνικών οργανισμών, για το αν προκαλεί καρκίνο, διίστανται. Οι εκπομπές της επεξεργασμένης με λιντάν ξυλείας προσβάλουν, εκτός από τους εργαζόμενους στην παραγωγή, και τους χρήστες, εξαιτίας των εκπομπών του στον αέρα. Μεταφέρεται σε μεγάλες αποστάσεις, με τον κύκλο του νερού και συσσωρεύεται στην τροφική αλυσίδα. Έχει σχετικά μεγάλη διάρκεια ζωής στο περιβάλλον.

Η παραγωγή και χρήση φυτοφαρμάκων, που περιέχουν λιντάν, απαγορεύτηκε το 2009, στο πλαίσιο  της Σύμβασης της Στοκχόλμης, για τους έμμονους οργανικούς ρύπους (περισσότερα).

DDT (διχλωροδιφαινυλοτριχλωροαιθάνιο). Το DDT είναι ο κύριος εκπρόσωπος των χλωριωμένων κυκλικών υδρογονανθράκων, δραστικό εντομοκτόνο ευρέως φάσματος. Παράγεται από την  αντίδραση χλωράλης με χλωροβενζόλιο, σε συμπυκνωμένο θειικό οξύ. Χρησιμοποιείται, ως εντομοκτόνο, από τις αρχές της δεκαετίας του 1940. Περιέχεται σε συντηρητικά ξύλου, όπως το Hylotox59.

Το DDT ήταν, για πολλά χρόνια, το περισσότερο διαδεδομένο εντομοκτόνο, εξαιτίας της αποτελεσματικότητάς του, της χαμηλής τοξικότητάς του για τα θηλαστικά και τον απλό τρόπο παρασκευής του.

Ψεκασμοί DDT

Διαπιστώθηκε όμως ότι το DDT συσσωρεύεται στους ιστούς των ανθρώπων και των ζώων, εξαιτίας της σταθερότητάς του και της καλής διαλυτότητάς του στο λίπος. Η βιολογική ημιζωή του στον άνθρωπο (χρόνος που απαιτείται για την αποβολή της μισής του ποσότητας) είναι πάνω από ένα έτος.

Το DDT επιδρά στο ορμονικό σύστημα και είναι ύποπτο πρόκλησης καρκίνου. Σε μεγάλες δόσεις προκαλεί μούδιασμα της γλώσσας, ζάλη, συσπάσεις των μυών του προσώπου, επιληπτικές κρίσεις και παράλυση. Η καρκινογόνος δράση του στα τρωκτικά (συκώτι, πνεύμονες, λεμφαδένες) είναι αδιαμφισβήτητη, δε θεωρείται όμως βέβαιο ότι αυτό ισχύει και για τον άνθρωπο.

Το DDT συμπεριλαμβάνεται στην «βρώμικη δωδεκάδα» (περισσότερα το 13). Η Σύμβαση της Στοκχόλμης, για τους έμμονους οργανικούς ρύπους, απαγόρευσε το 2004, παγκόσμια, την παραγωγή και τη χρήση του, με εξαίρεση τη χρήση του για τον περιορισμό εξάπλωσης της ελονοσίας (περισσότερα).

Ενδοσουλφάνιο. Το ενδοσουλφάνιο είναι χλωριωμένος υδρογονάνθρακας, νευροτοξικό εντομοκτόνο. Είναι από τα τοξικότερα φυτοφάρμακα της παγκόσμιας αγοράς. Επηρεάζει τα οιστρογόνα, την αναπαραγωγική ικανότητα και προκαλεί διαταραχές ανάπτυξης στα έμβρυα των ζώων και του ανθρώπου. Συσσωρεύεται στους οργανισμούς και στο περιβάλλον. Είναι επίσης ύποπτο πρόκλησης καρκίνου.

Η χρήση του ενδοσουλφάνιου απαγορεύτηκε στην ΕΕ και σε πολλές άλλες χώρες. Εξακολουθεί όμως να χρησιμοποιείται σε χώρες, όπως η Ινδία και οι ΗΠΑ, άρα βρίσκεται σε προϊόντα εισαγωγής. Γιαυτό το λόγο  επιδιώκεται η παγκόσμια απαγόρευσή του. Τον Απρίλιο του 2011 συμπεριλήφθηκε στον κατάλογο της Σύμβασης της Στοκχόλμης, για τους έμμονους οργανικούς ρύπους (περισσότερα).

Τριβουτυλοκασσίτερος (ΤΒΤ). Ο τριβουτυλοκασσίτερος είναι οργανομεταλλική ένωση του κασσίτερου, ένα άχρωμο έως υποκίτρινο, τοξικό υγρό (σε θερμοκρασία δωματίου). Χρησιμοποιείται για την καταπολέμηση μυκήτων και ακάρεων σε υφάσματα, δέρματα, χαρτί και στο ξύλο. Χρησιμοποιείται επίσης σε υφαλοχρώματα, καθώς και ως σταθεροποιητής σε υλικά συσκευασίας τροφίμων από PVC.

Η πρόσληψη τριβουτυλοκασσίτερου, από τις αναπνευστικές οδούς, δεν είναι πιθανή, γιατί η πίεση των ατμών του υγρού είναι πολύ μικρή. Προσβάλλονται όμως, σε επαφή και σε κατάποση,  το δέρμα και οι βλεννογόνοι. Προκαλεί από ερεθισμό μέχρι διάβρωση και συσσωρεύεται στο συκώτι και στο αίμα.

Σε πειραματόζωα προκαλεί νεκρώσεις, μείωση βάρους, αναστολή αντανακλαστικών, ατονία και κράμπες. Είναι πολύ τοξικός για τους υδρόβιους οργανισμούς. Θεωρείται ως μία από τις τοξικότερες ουσίες που διοχέτευσε ο άνθρωπος στο περιβάλλον. 

Στην ΕΕ υπάρχει μερική απαγόρευση της χρήσης του, η οποία περιορίζεται διαρκώς  (περισσότερα).

Διχλωφλουανίδη. Η διχλωφλουανίδη είναι ένωση ανιλίνης που χρησιμοποιείται ως φυτοφάρμακο και ως συντηρητικό ξύλου. Προκαλεί, σύμφωνα με τη σήμανση του GHS και του CLP, βλάβες κατά την εισπνοή, ερεθίζει τα μάτια, προκαλεί αλλεργίες και είναι πολύ τοξική για τους υδρόβιους οργανισμούς. Η Bayer AG, που την παράγει, δεν ανανέωσε την άδεια παραγωγής της από το 2003, οπότε πρακτικά δεν κυκλοφορεί σήμερα στην αγορά.

Χλωροναφθαλίνη. Η χλωροναφθαλίνη, γνωστή επίσης ως Basileum, είναι χλωριωμένος αρωματικός υδρογονάνθρακας, που παράγεται από χλώριο και ναφθαλίνη. Χρησιμοποιείται ως διαλυτικό ελαίων και λιπών και για την παραγωγή DDT. Από το 1920 ως το 1970 ήταν από τα σημαντικότερα συνθετικά μυκητοκτόνα και εντομοκτόνα στην επεξεργασία ξύλου, μετά όμως εκτοπίστηκε, σε μεγάλο βαθμό, από την πενταχλωροφαινόλη. Είναι τοξική και ερεθίζει τα μάτια, το δέρμα και τις αναπνευστικές οδούς.

Χλωροθαλονίλη. Η χλωροθαλονίλη είναι χλωριωμένος υδρογονάνθρακας. Χρησιμοποιείται από το 1966, ως μυκητοκτόνο φυτοφάρμακο και στα συντηρητικά ξύλου και ανιχνεύεται σε εσωτερικούς χώρους. Είναι ύποπτη πρόκλησης καρκίνου (περισσότερα).

Περμεθρίνη. Η περμεθρίνη ανήκει στην ομάδα των πυρεθροειδών, που είναι  συνθετικά παράγωγα των πυρεθρινών. Οι πυρεθρίνες είναι από τα πιο αβλαβή εντομοκτόνα, δεν ισχύει όμως το ίδιο για τα πυρεθροειδή. Η περμεθρίνη είναι δηλητήριο που δρα σε επαφή με το δέρμα και με κατάποση. Καταπολεμά ψείρες, ψύλλους, ακάρεα, τσιμπούρια και σκαθάρια των δέντρων. Στο ξύλο καταπολεμά και το σαράκι.

Η περμεθρίνη μπορεί, σε επαφή με το δέρμα, να προκαλέσει κνησμό, τριχόπτωση ή αλλεργίες. Θεωρείται όμως χαμηλής τοξικότητας για τον άνθρωπο, καθώς και για τα πουλιά. Είναι, αντίθετα, ισχυρά τοξική για τις μέλισσες και τα ψάρια.

Η Υπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος EPA, των ΗΠΑ (US Environmental Protection Agency ΕΡΑ) τη χαρακτήρισε ως «πιθανό καρκινογόνο για τον άνθρωπο» (περισσότερα).

Κυφλουθρίνη. Η κυφλουθρίνη είναι χημική ένωση πυρεθροειδών και νιτριλίων. Χρησιμοποιείται ως μέσο προστασίας των φυτών και του ξύλου.

Σε εισπνοή και κατάποση είναι τοξική για τον άνθρωπο. Είναι ισχυρά τοξική για τους υδρόβιους οργανισμούς, με μακροχρόνιες συνέπειες.

Διαλύτες οργανικών συντηρητικών. Τα οργανικά συντηρητικά δεν διαλύονται στο νερό. Διαλύονται σε οργανικά διαλυτικά, που τα περισσότερα είναι αρωματικές χημικές ενώσεις υδρογονανθράκων. Οι διαλύτες που χρησιμοποιούνται δεν είναι πάντα γνωστοί. Ορισμένοι από αυτούς είναι: βενζίνη, ξυλόλιο, διισοβουτυλεστέρας, προπυλενογλυκόλη, ισοπροπανόλη κ.ά.. Διαφεύγουν και εκπέμπονται στους χώρους και είναι εξίσου ή και περισσότερο επικίνδυνοι από τα ίδια τα συντηρητικά.