ΠΥΡΙΓΕΝΗ ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ

Τα πυριγενή πετρώματα είναι τα πρώτα πετρώματα της Γης. Δημιουργούνται με την άνοδο της διάπυρης ρευστής μάζας του μάγματος από το μανδύα προς το φλοιό της Γης και την τήξη μέσα ή πάνω στην επιφάνεια της. Ονομάζονται και μαγματογενή ή εκρηξιγενή και χωρίζονται σε δύο κατηγορίες:

• Πλουτώνια πετρώματα (πλουτωνίτες), που δημιουργούνται όταν το μάγμα ψύχεται στο εσωτερικό του φλοιού της Γης.
• Ηφαιστειακά πετρώματα (ηφαιστίτες), που δημιουργούνται όταν το μάγμα εκτινάσσεται από τα ηφαίστεια έξω από το φλοιό της Γης και ψύχεται πάνω στην επιφάνεια της.

Τα πυριγενή πετρώματα περιέχουν μεγάλα ποσοστά διοξειδίου του πυριτίου, από το οποίο πήραν και το όνομά τους. Τα κυριότερα ορυκτά των πυριγενών πετρωμάτων είναι άστριοι, χαλαζίας, μαρμαρυγίες (μοσχοβίτης και βιοτίτης), αμφίβολος,  πυρόξενος και ολιβίνης.

Πυριγενή πετρώματα

ΠΛΟΥΤΩΝΙΑ ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ

Τα κυριότερα πλουτώνια πετρώματα, τα οποία έχουν χρήση ως δομικά υλικά  είναι:

Γρανίτης

Το όνομα του γρανίτη προέρχεται από τη λατινική λέξη «granum», που σημαίνει κόκκος. Είναι πέτρωμα κοκκώδες, σκληρό, με μεγάλη μηχανική αντοχή και διάρκεια ζωής. Αποτελείται από τρία βασικά ορυκτά,  χαλαζία,  άστριο και  μαρμαρυγία (ή μίκα). Η ύπαρξη ποικιλίας γρανιτών οφείλεται στην διαφορετική κάθε φορά αναλογία των τριών βασικών ορυκτών που τους συνθέτουν (συνήθως υπερισχύει ο άστριος) ή στη συμμετοχή και άλλων ορυκτών.

Ο γρανίτης όταν εξαλλοιωθεί, μετατρέπεται σε καολίνη. Από τον καολίνη παράγεται η πορσελάνη (china clay).

Οι χονδρόκοκκοι γρανίτες χρησιμοποιούνται στην παρασκευή σκύρων οδοστρωσίας, κυβολίθων και ασφαλτικών σκυροδεμάτων, καθώς επίσης και σε βάθρα μνημείων. Οι λεπτόκοκκοι έχουν χρήση στις επενδύσεις τοίχων, σε επιστρώσεις δαπέδων και στον οικιακό εξοπλισμό, εξαιτίας της ωραίας εμφάνισης και της μεγάλης αντοχής που διαθέτουν.

Πολλοί γρανίτες παρουσιάζουν αυξημένες εκπομπές ραδονίου.

Γρανίτες στην Ελλάδα εμφανίζονται στις Κυκλάδες, στη Χαλκιδική και στην Καβάλα.

Οφείτης

Ο οφείτης ονομάζεται επίσης περιδοτίτης ή σερπεντινίτης. Είναι πέτρωμα μαλακό κατά την εξαγωγή του, που σκληραίνει μετά την πλήρη ξήρανσή του. Περιέχει τα ορυκτά ολιβίνη, χρυσοτίλη και σερπεντίνη, από τον οποίο εξάγονταν παλαιότερα αμίαντος.

Ο οφείτης ξεχωρίζει από τα «νερά» που διασχίζουν τη μάζα του και του προσδίδουν πολύ ωραία εμφάνιση. Το χρώμα των ελληνικών οφειτών είναι οι αποχρώσεις του πράσινου. Χρησιμοποιείται ως διακοσμητικός λίθος σε επενδύσεις.

Πετρώματα οφείτη υπάρχουν στην Ελλάδα, στην Τήνο και μέχρι πρότινος, στη Χασάμπαλη της  Λάρισας, το ονομαζόμενο «πράσινο μάρμαρο». Από τον οφείτη της Χασάμπαλης, επενδύθηκαν οι κίονες της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη και κατασκευάστηκαν διάφορα διακοσμητικά στο ναό του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, μετά την πυρκαγιά του 1917.

Γάββρος

Ο γάββρος αποτελείται από πολλά ορυκτά όπως άστριο, ολιβίνη, βιοτίτη, λευκόξενο, δευτερευόντως απατίτη, μαγνητίτη και ιλμενίτη και μικρή ποσότητα χαλαζία, τα οποία περιέχουν σίδηρο, χρώμιο, τιτάνιο κ.ά..

Ανήκει στα σκούρα πετρώματα. Είναι μαύρος πράσινος ή ελαιοπράσινος.  Χρησιμοποιείται στην κατασκευή σκύρων για οδοστρώσεις και για  διακοσμήσεις  κτηρίων και επίπλων.

Στην Ελλάδα  βρίσκεται στη Χαλκιδική, στην Καλαμπάκα και στην Ξάνθη.

Διορίτης

Ο διορίτης είναι πέτρωμα συγγενικό του συηνίτη, με σκοτεινό χρώμα. Περιέχει άστριο, μαρμαρυγία, κεροστίλβη και αυγίτη. Χρησιμοποιείται στην παραγωγή σκύρων, σε επιστρώσεις και στην παραγωγή αμιάντου.

Συηνίτης

Ο συηνίτης μοιάζει, στην κρυσταλλική, κοκκώδη δομή του, με το γρανίτη. Περιέχει ως βασικό του ορυκτό άστριο και δευτερευόντως μαρμαρυγία, αμφίβολο, κεροστίλβη, χαλαζία και συχνά νεφελίνης. Συστατικά του νεφελίνη, χρησιμοποιούνται στην παρασκευή φαγεντιανής πορσελάνης .

Ο συηνίτης έχει χρώμα ανοιχτό τεφρό ή ρόδινο και, εξαιτίας της ωραίας του εμφάνισης, χρησιμοποιείται σε επιστρώσεις.

Δουνίτης

Ο δουνίτης είναι συγγενικό πέτρωμα του γάββρου, με βασικό του ορυκτό τον ολιβίνη. Από τα ορυκτά του εξάγεται πλατίνα και χρωμιούχος σίδηρος, γιαυτό  ταξινομείται και στα μεταλλεύματα.

ΗΦΑΙΣΤΕΙΑΚΑ ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ

Τα ηφαιστειακά πετρώματα σχηματίζονται από το μάγμα το οποίο κατά τις εκρήξεις των ηφαιστείων εκχύνεται ως λάβα και στερεοποιείται ή εκτινάσσεται με τη μορφή λιθαριών, τέφρας ή άμμου στην επιφάνεια της Γης. Γιαυτό τα ηφαιστειακά πετρώματα ονομάζονται και εκρηξιγενή. Είναι πολύ σκληρά, η κατεργασία τους είναι δύσκολη και  δεν έχουν συνήθως ελκυστική εμφάνιση.

Ρυόλιθος

Ο ρυόλιθος ή λιπαρίτης είναι έκχυτο πέτρωμα, αντίστοιχο του γρανίτη. Αποτελείται από τα ορυκτά άστριο, χαλαζία, μαρμαρυγία (βιοτίτη) και ενίοτε κεροστίλβη και αυγίτη. Παρουσιάζει υαλώδη ιστό ο οποίος οφείλεται στη μεγάλη ποσότητα διοξειδίου του πυριτίου που περιείχε η λάβα. O ιστός αυτός είναι ασταθής και σχηματίζει, σε υπερβολική ψύξη, πετρώματα τα οποία αποτελούνται σχεδόν εξ ολοκλήρου από γυαλί.

Το χρώμα του ρυόλιθου είναι από λευκό έως ανοιχτό ερυθρό ή φαιό αναλόγως της σύνθεσης των  ορυκτών του.

Ρυόλιθοι βρίσκονται στη Σαντορίνη, Νίσυρο, Μήλο, Κω και Θράκη. Βασικά είδη ρυόλιθου είναι:

• Περλίτης Είναι οξείδιο του πυριτίου και αργιλίου, εύθραυστο και κοκκώδες πέτρωμα, που περιέχει εγκλωβισμένο σε κυψέλες κρυσταλλικό νερό, σε αναλογία 2 – 6 %. Στο μικροσκόπιο φαίνεται να αποτελείται από αναρίθμητες σφαιρικές χάντρες, δηλαδή πέρλες. Σε θερμοκρασία 760 – 982 ^οC, σε ειδικούς φούρνους, το νερό γίνεται ατμός, το υλικό διογκώνεται και σχηματίζει μία ελαφρά υαλώδη μάζα με κυψελίδες. Εξαιτίας αυτής της ιδιότητας και του μικρού ειδικού βάρους του, χρησιμοποιείται ως θερμομονωτικό και ηχομονωτικό υλικό. Επίσης χρησιμοποιείται στην κατασκευή βιομηχανικού καουτσούκ, χρωμάτων, σμάλτου, στις επενδύσεις ψυγείων κλπ.

• Κίσσηρη ή ελαφρόπετρα Προέρχεται από την απότομη ψύξη και την ταυτόχρονη αθρόα διαφυγή πτητικών συστατικών, υδρατμών και διοξειδίου του άνθρακα κατά την έκχυση  του ρευστού μάγματος από τα ηφαίστεια. Φέρει πολυάριθμες κοιλότητες οι οποίες ήταν φυσαλίδες αερίων της λάβας. Έτσι, το πέτρωμα που δημιουργείται είναι διάτρητο, έχει αφρώδη ιστό και μικρό ειδικό βάρος. Χρησιμοποιείται για την κατασκευή ελαφρών πλίνθων (κισσηρόλιθων), ελαφρών κισσηροδεμάτων, θερμομονώσεων δωμάτων. Εξαιτίας της σκληρότητας και του πορώδους του χρησιμοποιείται επίσης για την παρασκευή λειαντικών μέσων.
• Οψιδιανός ή οψιανός Είναι ρυολιθικό πέτρωμα (μαύρο γυαλί), περιέχει διοξείδιο του πυριτίου και νερό λιγότερο του 1 %. Είναι. Δημιουργείται από  την απότομη ψύξη της επιφάνειας της λάβας, κατά την έκχυσή της από τα ηφαίστεια και την απότομη εξάτμιση του νερού, που δεν δίνει το χρόνο στα μόρια των υλικών να σχηματίσουν κρυστάλλους. Το άμορφο αυτό υλικό είναι το γυαλί. Ο οψιδιανός χρησιμοποιείται στην κατασκευή εργαλείων και κοσμημάτων.

Βασάλτης

Ο βασάλτης είναι το πιο διαδεδομένο έκχυτο πέτρωμα. Δεν περιέχει χαλαζία. Η χημική του σύσταση προσεγγίζει αυτή του γάββρου. Με την ψύξη του μάγματος κατά την έκχυσή του, και τη συστολή που υφίσταται, το πέτρωμα αποκτά πρισματοειδή μορφή. Τα ορυκτά τα οποία περιέχει είναι άστριος, κεροστίλβη, πυρόξενος, αυγίτης  και  ολιβίνης.

Ο βασάλτης είναι πέτρωμα λεπτόκοκκο, πολύ στερεό, με χρώμα σχεδόν μελανό.  Χρησιμοποιείται σε οδοστρώσεις και επιστρώσεις ως κυβόλιθος, στις μυλόπετρες, ως αντιολισθητικό αδρανές στις σιδηροδρομικές γραμμές. Εξ αιτίας της δομής του, χρησιμοποιείται διογκωμένος στην παρασκευή πετροβάμβακα και υαλοβάμβακα.

Βασάλτης βρίσκεται στην Ελλάδα (Σαντορίνη, Νίσυρο) και κυρίως στις Η.Π.Α., Σκωτία, Ουράλια, Αρμενία κλπ. Εντυπωσιακές στήλες Βασάλτη, που αποτελούν αξιοθέατο, υπάρχουν σε  μεγάλα σπήλαια, όπως στο Fingal’s Cave, δυτικά της Σκωτίας.

Τραχείτης

Ο τραχείτης είναι έκχυτο πέτρωμα, αντίστοιχο του συηνίτη. Αποτελείται από τα ορυκτά άστριο, βιοτίτη, κεροστίλβη, αυγίτη. Έχει τραχεία και πορώδη μάζα με μεγάλους κρυστάλλους και χρώμα φαιό. Είναι πέτρωμα ευπρόσβλητο στην αποσάθρωση.

Ο τραχείτης χρησιμοποιείται ως προσθήκη στο τσιμέντο για την παρασκευή αδιάβροχου σοβά. Υπάρχει στη Λήμνο και στη Σαμοθράκη.

Ανδεσίτης

Ο ανδεσίτης είναι έκχυτο πέτρωμα, αντίστοιχο του διορίτη. Περιέχει άστριο, πυρόξενο, κεροστίλβη και σπανίως βιοτίτη. Αντίθετα με τον τραχείτη, ο ανδεσίτης  παρουσιάζει αντοχή στην αποσάθρωση και χρησιμοποιείται στην οδοποιία για την κατασκευή αντιολισθητικών ταπήτων.

Υπάρχει στη Μακεδονία, Θράκη και σε νησιά του Αιγαίου.