ΑΣΤΙΚΗ ΔΟΜΗΣΗ

Η σύγχρονη μεγαλούπολη μπορεί να θεωρηθεί, μακροσκοπικά και από τη σκοπιά της υλικής σύστασης, σε συγκεκριμένη γεωγραφική έκταση, ως η συγκέντρωση, μεγάλης ποσότητας δομικών υλικών με υψηλή πυκνότητα και ιδιαίτερες θερμικές, οπτικές και χημικές ιδιότητες.

Τηλεπισκοπικές εικόνες της αστικής εξάπλωσης από το δορυφόρο Landsat.
Οι αστικές περιοχές απεικονίζονται με μοβ απόχρωση (από world-cities)

ΠΥΚΝΟΤΗΤΑ ΑΣΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣΗΣ

Η πυκνότητα δόμησης είναι από τα βασικότερα ζητήματα που απασχολούν την πολεοδομική σκέψη. Από κλιματική άποψη η συσχέτιση της πυκνότητας δόμησης με το βαθμό αλλαγής του τοπικού κλίματος δεν είναι γραμμική, καθώς επηρεάζεται και από άλλες παραμέτρους, όπως από τα υλικά και τις τεχνολογίες δόμησης.

Η τυπολογία της σύγχρονης πόλης επιτρέπει να εκφραστεί η άποψη, πως όσο αυξάνεται η πυκνότητα δόμησης, τόσο αυξάνεται και ο βαθμός μεταβολής του αστικού κλίματος. Γενικά η πυκνότητα δόμησης εκφράζει έμμεσα το βαθμό παρέμβασης του ανθρώπου στο περιβάλλον και στο κλίμα. Η αυξημένη πυκνότητα δόμησης συμβαδίζει με την υπερσυγκέντρωση πληθυσμού, δραστηριοτήτων και δομικών υλικών σε συμπαγείς δομές και σε περιορισμένο χώρο. Η χρήση του χώρου εντατικοποιείται ριζικά μεταβάλλοντας όλες τις κλιματικές παραμέτρους (ακτινοβολία, άνεμος, υγρασία, ποιότητα αέρα), ενώ το προϋπάρχον φυσικό οικοσύστημα κατακερματίζεται, συρρικνώνεται και σταδιακά αντικαθίσταται από το νέο, ανθρωπογενές περιβάλλον.

Η δόμηση σε χαμηλές πυκνότητες, με επικρατέστερο παράδειγμα το αμερικάνικο προάστιο, συχνά αμφισβητείται με τη λογική ότι κατασπαταλά ενέργεια, πλουτοπαραγωγικές πηγές και τεράστιες εκτάσεις γης, ενώ οδηγεί σε εξάρτηση από το αυτοκίνητο και σε μη βιώσιμα πρότυπα κατανάλωσης.

Το μοντέλο της συμπαγούς (ή συνεκτικής) πόλης φαίνεται πως αναδεικνύεται κατά τις τελευταίες δεκαετίες, ως το κυρίαρχο μοντέλο βιώσιμης αστικής ανάπτυξης, καθώς θεωρείται ότι παρουσιάζει έντονα χαρακτηριστικά κοινωνικής, περιβαλλοντικής και οικονομικής βιωσιμότητας, ωστόσο, δεν έχει ακόμη αναδειχθεί ο τρόπος με τον οποίο η συμπαγής πόλη μπορεί να οδηγηθεί σε αστικό κλίμα λιγότερο επιβαρυμένο.

Οι ελληνικές πόλεις, οι οποίες είναι ως γνωστόν υπέρ-συμπαγείς, καθώς και η άναρχα διαχεόμενη συμπαγής περιαστική ανάπτυξη, δεν αποτελούν διεθνώς τα καλύτερα παραδείγματα αστικής βιωσιμότητας. Η ελληνική πόλη θεωρείται σε μεγάλο βαθμό ασχεδίαστη, ωστόσο πιέζει η ανάγκη για εξεύρεση βελτιωμένης σχέσης ανάμεσα στην πυκνότητα δόμησης και στη δημιουργία ενός ανεκτού αστικού κλίματος.

Η γενίκευση του διλήμματος που αφορά την πυκνότητα της πόλης στο δίπολο πυκνό – αραιό, είναι αρκετά παραπλανητική, καθώς παραβλέπει αρκετές σημαντικές παραμέτρους, που καθιστούν έναν οικισμό βιώσιμο ή όχι, όπως τη μορφολογία, την κατανομή κοινόχρηστων χώρων, τις τεχνολογίες δόμησης και μεταφορών καθώς και τις συνήθειες και τη συμπεριφορά των κατοίκων. Η πραγματικότητα είναι πως μέχρι σήμερα, πέρα από ορισμένες πειραματικές εφαρμογές σε μικρούς οικισμούς και γειτονιές, δεν έχει διατυπωθεί, πόσο μάλλον υλοποιηθεί, ένα μοντέλο αστικής ανάπτυξης είτε πυκνής, είτε αραιής που να λαμβάνει σοβαρά υπόψη το αστικό κλίμα ως καθοριστική παράμετρο, για την ισόρροπη ανάπτυξη του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος.

ΥΛΙΚΑ ΑΣΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣΗΣ

Στο αστικό περιβάλλον ο οικοδομικός όγκος και οι  συμπαγείς, σκληρές επιστρώσεις των υπαίθριων χώρων έχουν αντικαταστήσει, το φυσικό έδαφος και τη βλάστηση.  Οι σύγχρονες πόλεις θα μπορούσαν να παρομοιαστούν με έρημο από σκυρόδεμα και άσφαλτο. Δορυφορικές εικόνες αστικών περιοχών

(Google Earth, BingMaps, 2013)

Το σκυρόδεμα και η άσφαλτος έχουν συνήθως μικρή ανακλαστικότητα και μεγάλη θερμοχωρητικότητα με αποτέλεσμα να απορροφούν την ηλιακή ακτινοβολία και αφού θερμανθούν, να την επανεκπέμπουν στο περιβάλλον. Συμβάλλουν έτσι στη διαμόρφωση από την ύπαιθρο ενός διαφοροποιημένου θερμικού ισοζυγίου, όπου η παγίδευση μεγάλων ποσοτήτων θερμικής ενέργειας οδηγεί σε αντίστοιχη αύξηση της θερμοκρασίας του αστικού χώρου.

Στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλες χώρες του κόσμου, τα κτήρια καλύπτουν την αστική επιφάνεια σε ποσοστό μεγαλύτερο του 70%, ενώ η δόμηση γίνεται σχεδόν αποκλειστικά με σκυρόδεμα και οπτόπλινθους, δηλαδή υλικά μεγάλης θερμοχωρητικότητας.

Το μεγαλύτερο ποσοστό των κτηρίων δεν έχει καθόλου θερμομόνωση, καθώς κτίστηκε πριν θεσπιστεί ο κανονισμός θερμομόνωσης το 1979, με αποτέλεσμα η κτηριακή μάζα να είναι εκτεθειμένη  στην ηλιακή ακτινοβολία και να αποθηκεύει μεγάλα ποσά θερμικής ενέργειας.

Η χρήση σκληρών επιστρώσεων στους υπαίθριους χώρους έχει μια παράλληλη επίδραση. Υλικά, όπως η άσφαλτος και το σκυρόδεμα, όταν παραμένουν ασκίαστα, αναπτύσσουν ιδιαίτερα μεγάλες επιφανειακές θερμοκρασίες και ακτινοβολούν θερμότητα, καθώς έχουν υψηλό συντελεστή θερμικής εκπομπής.

Αντίθετα, το φυσικό έδαφος έχει σχετικά μικρή ανακλαστικότητα, πολύ μεγάλη θερμοχωρητικότητα, αλλά και πολύ μεγάλη μάζα, στην οποία διαχέει τη θερμότητα που απορροφά. Aκόμη και σε παρατεταμένες θερμές περιόδους, δεν παρατηρείται ακραία υπερθέρμανση της επιφάνειας του.

Η βλάστηση έχει ίδια περίπου ανακλαστικότητα με το σκυρόδεμα ή το τούβλο, όμως η μικρή θερμοχωρητικότητα σε συνδυασμό με τη διαδικασία διαπνοής της, έχουν εντελώς διαφορετικό θερμικό αποτέλεσμα, ασύγκριτα πιο ευνοϊκό.