Οικολογική είναι η αρχιτεκτονική που εναρμονίζεται στο μέγιστο δυνατό βαθμό με το φυσικό περιβάλλον και διασφαλίζει την υγεία των χρηστών της καθώς και όλων των μορφών ζωής. Αφήνει το ελάχιστο οικολογικό αποτύπωμα όσον αφορά τη χρήση απαραίτητων ενεργειακών και φυσικών πόρων, την παραγωγή μη αφομοιώσιμων αποβλήτων και απορριμμάτων και την πρόκληση ρύπανσης και τοξικότητας.
Ο όρος «οικολογική αρχιτεκτονική» ενσωματώθηκε τα πρόσφατα χρόνια στο καθημερινό λεξιλόγιο του κτηριακού τομέα. Χρησιμοποιείται για να προσδώσει χαρακτηριστικά ποιότητας και κύρους σε προϊόντα, υπηρεσίες ή και στα ίδια τα κτήρια. Αυτό δείχνει καθαρά ότι ενισχύεται σοβαρά η ζήτηση για κατασκευές φιλικότερες στο περιβάλλον και την υγεία των χρηστών τους, γεγονός που απορρέει από την οικολογική ευαισθητοποίηση και την ανησυχία των πολιτών για την ασφάλεια και την ποιότητα των κτηρίων και του δομημένου χώρου, αυτού που παράγει η σύγχρονη οικοδομική τεχνολογία.
Η ανησυχία αυτή, ενώ είναι εξαιρετικά θετική, γίνεται, όλο και πιο συχνά, αντικείμενο εκμετάλλευσης, με προβολή προϊόντων, προτύπων και υπηρεσιών ή με τη δημιουργία «μόδας», που δεν έχει καμία σχέση με την οικολογική δόμηση. Έτσι ο όρος «οικολογική αρχιτεκτονική» έχει συσκοτιστεί και το περιεχόμενό του έχει γίνει ασαφές και συχνά παραπλανητικό. Η συσκότιση υπαγορεύει την ανάγκη απλής, κατανοητής, σαφούς, συγκροτημένης και ολοκληρωμένης παρουσίασης των βασικών αρχών, κανόνων και εφαρμογών της οικολογικής δόμησης και αρχιτεκτονικής.
ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ
Η πρώτη σοβαρή περιβαλλοντική βλάβη που προκαλεί ο κτηριακός τομέας προέρχεται από τις τεράστιες ποσότητες ορυκτών καυσίμων που καταναλώνονται για τη θέρμανση και το δροσισμό των κτηρίων. Οι περιβαλλοντικές συνέπειες είναι τόσο σοβαρές, που δεν αρκεί πλέον ο απλός περιορισμός τους. Επείγει η πλήρης αντικατάστασή τους από ακίνδυνες ενεργειακές πηγές.
Ο ήλιος είναι ακίνδυνη και ανεξάντλητη ενεργειακή πηγή. Η ηλιακή ενέργεια προβάλει ως σωτήρια εναλλακτική λύση, καθολικής και στρατηγικής σημασίας.
Το στοίχημα της αξιοποίησης της ηλιακής ενέργειας και γενικότερα των ΑΠΕ είναι ιδιαίτερα κρίσιμο για την Ευρώπη, έναν παγκόσμιας εμβέλειας οικονομικό συνασπισμό, ο οποίος μάλιστα δε διαθέτει ούτε και τα αναγκαία αποθέματα ορυκτών καυσίμων, για τις απαιτήσεις της σύγχρονης ανάπτυξης.
Η ηλιακή ενέργεια μπορεί να αξιοποιηθεί στα κτήρια με δύο τρόπους:
- Με παθητικές μεθόδους, δηλαδή με άμεση, χωρίς μεσολάβηση συσκευών και μηχανολογικών συστημάτων, αξιοποίηση των προσόδων του ήλιου και του κλίματος και, κατά συνέπεια, χωρίς πρόσθετη οικονομική επιβάρυνση και επιζήμιες εκροές (απόβλητα, απορρίμματα, περισσεύματα οποιουδήποτε τύπου). Με τη χρήση παθητικών μεθόδων, δηλαδή με την εφαρμογή βιοκλιματικού σχεδιασμού στα κτήρια, είναι δυνατή στην Ελλάδα η αντικατάσταση των ορυκτών καυσίμων σε ποσοστά άνω του 70%, εξαιτίας του ιδιαίτερα ευνοϊκού της κλίματος.
- Με χρήση ενεργητικών συστημάτων, δηλαδή με μεσολάβηση μηχανολογικών συστημάτων και συσκευών που μετατρέπουν την ηλιακή σε θερμική ή ηλεκτρική ενέργεια (συλλέκτες, φωτοβολταϊκά, αντλίες θερμότητας κ.ά.). Η χρήση τους προϋποθέτει αρχικά σημαντική και στη συνέχεια διαρκή οικονομική επένδυση. Η ικανότητα τους, να αντικαταστήσουν ορυκτά καύσιμα, είναι κατά πολύ μικρότερη από αυτή των παθητικών μεθόδων και περιορίζεται ακόμη περισσότερο από τη γεωμετρική αύξηση του κόστους που απαιτείται για τη γραμμική αύξηση της απόδοσής τους. Το οικολογικό τους αποτύπωμα είναι επιβαρυμένο εξαιτίας της χρήσης πρώτων υλών ή ενεργοβόρων (όπως το αλουμίνιο) ή προερχόμενων από περιορισμένους έως και σπάνιους πόρους (όπως ο χαλκός) ή δύσκολά έως καθόλου ανακυκλώσιμων (όπως τα φωτοβολταϊκά, οι μπαταρίες). Η χρήση ενεργητικών συστημάτων αξιοποίησης ηλιακής ενέργειας πρέπει να είναι περιορισμένη, ορθολογικά και προσεχτικά σχεδιασμένη και μόνο συμπληρωματική λύση ανάγκης.
Η Ευρώπη έχει επιλέξει, από θεσμική και χρηματοδοτική άποψη, να δώσει το απόλυτο προβάδισμα στα ενεργητικά συστήματα, ενώ παραγκωνίζει και παρακάμπτει την εφαρμογή παθητικών μεθόδων.
Η επιλογή αυτή υπαγορεύεται από την προτεραιότητα που δίνεται στη διακίνηση και απορρόφηση των προϊόντων πολυεθνικών εταιριών, που στρέφουν το επενδυτικό τους ενδιαφέρον στον τομέα των ανανεώσιμων πηγών, στοχεύοντας στην ανάπτυξη της αγοράς τους και στον έλεγχο αυτής της αγοράς. Η διάδοση και χρήση παθητικών μεθόδων περνά σε δεύτερο ή τρίτο πλάνο ή χάνεται εντελώς, γιατί αυτές δεν αφήνουν κέρδη σε κανέναν ενδιάμεσο, παρά μόνο στον τελικό καταναλωτή ενέργειας.
Η επιλογή αυτή δεν πρόκειται να επιλύσει το ενεργειακό πρόβλημα της Ευρώπης, γιατί είναι, στο μεγαλύτερο φάσμα των πληθυσμών της, οικονομικά δυσπρόσιτη. Μπορεί να αντικαταστήσει μόνο μερικά την κατανάλωση ορυκτών καυσίμων, φέρνοντας όμως μαζί της νέου τύπου σοβαρές περιβαλλοντικές επιβαρύνσεις.
Η αντικατάσταση της ενέργειας ορυκτών καυσίμων από ενέργεια ανανεώσιμων πηγών στα κτήρια έχει οικολογικό προσανατολισμό όταν εξαντλεί κάθε δυνατότητα παθητικής αξιοποίησης των ΑΠΕ και μόνο τότε καταφεύγει στη συμπληρωματική, κατά το δυνατόν περιορισμένη, χρήση ενεργητικών συστημάτων.
Ειδικά στην Ελλάδα, όπου το κλίμα προσφέρει ιδανικές προϋποθέσεις, η χρήση ενεργητικών συστημάτων είναι ελάχιστα αναγκαία, ενώ η παθητική αξιοποίηση του ήλιου και του κλίματος, με τη βιοκλιματική αρχιτεκτονική, μπορεί να συνεισφέρει ενεργειακά σε ποσοστά άνω του 70 και του 80%, χωρίς πρόσθετο κόστος και χωρίς ρύπανση, αντίθετα με τεράστιο κοινωνικό και εθνικό οικονομικό και περιβαλλοντικό όφελος.
ΚΑΘΑΡΑ ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ
Καθαρά μπορούν να θεωρηθούν τα οικοδομικά υλικά που η παραγωγή τους απαιτεί ελάχιστη ή καθόλου ενέργεια ορυκτών καυσίμων, που προέρχονται από μη εξαντλήσιμους φυσικούς πόρους, που ανακυκλώνονται ή αφομοιώνονται μετά τη χρήση τους χωρίς να ρυπαίνουν και που δεν είναι τοξικά. Καθαρές είναι οι τεχνολογίες δόμησης των καθαρών υλικών που υπακούουν στις ίδιες αρχές.
Η δεύτερη σοβαρή περιβαλλοντική βλάβη που προκαλεί ο κτηριακός τομέας προέρχεται από υλικά και προϊόντα που χρησιμοποιούνται στη σύγχρονη δόμηση. Είναι προϊόντα και τεχνολογίες της χημικής κυρίως βιομηχανίας των πετροχημικών που εισέβαλε με ευρύτατο χημικό οπλοστάσιο στον οικοδομικό τομέα, όπως και σε όλους τους τομείς της παραγωγής, από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα.
Μια μεγάλη κατηγορία επικίνδυνων και τοξικών για την υγεία και το περιβάλλον υλικών, τα συνθετικά πολυμερή, προέρχονται από τους υδρογονάνθρακες του πετρελαίου. Μια άλλη μεγάλη κατηγορία είναι υλικά και προϊόντα καθαρών πρώτων υλών, που υφίστανται όμως επεξεργασία ή αναμειγνύονται με επικίνδυνες ή τοξικές χημικές ουσίες (π.χ. φορμαλδεΰδη προϊόντων ξύλου).
Οι συγκεντρώσεις τοξικών εκπομπών στον εσωτερικό αέρα των σύγχρονων κτηρίων είναι τόσο υψηλές, που οδήγησαν στην επίσημη πλέον διαπίστωση και διατύπωση του «συνδρόμου των άρρωστων κτηρίων». Οι επιπτώσεις τους επιδεινώνονται από τον ασφυκτικό εγκλωβισμό των κατασκευών σε περιβλήματα πλαστικών μονώσεων που εμποδίζουν την άδηλη αναπνοή του κτηριακού κελύφους, δηλαδή την εκτόνωση των τοξικών ουσιών και της εσωτερικής υγρασίας.
Η απαλλαγή των κτηριακών κατασκευών από επικίνδυνα και τοξικά υλικά και προϊόντα, η δόμηση με χρήση καθαρών υλικών και η εφαρμογή καθαρών τεχνολογιών είναι ακρογωνιαία γνωρίσματα της οικολογικής δόμησης. Αντίθετα, η προώθηση επικίνδυνων προϊόντων με οικολογικό προκάλυμμα, συνήθης πρακτική της αγοράς σήμερα, εμπεριέχει σοβαρότατους κινδύνους για την υγεία των χρηστών τους και για τις οικολογικές ισορροπίες.
Κτήρια μειωμένης κατανάλωσης ορυκτών καυσίμων, ακόμη και βιοκλιματικά κτήρια, δεν μπορούν να θεωρηθούν οικολογικά, όταν είναι κατασκευασμένα από τοξικά υλικά.
Κτήρια καθαρών τεχνολογιών δόμησης δεν μπορούν να θεωρηθούν οικολογικά, όταν δεν καλύπτουν τις βασικές ενεργειακές ανάγκες τους από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, αλλά από ορυκτά καύσιμα.
ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΑΣΤΙΚΟΥ ΚΛΙΜΑΤΟΣ
Ο σύγχρονος αστικός χώρος μετατρέπεται ταχύτατα σε κύριο χώρο ζωής της συντριπτικής πλειοψηφίας των ανθρώπινων πληθυσμών. Στις αναπτυγμένες χώρες το 75% των πληθυσμών είναι ήδη αστικοί πληθυσμοί, ενώ στις αναπτυσσόμενες εξελίσσεται σήμερα το ίδιο φαινόμενο με ακόμη ταχύτερους ρυθμούς.
Σύμφυτο χαρακτηριστικό της σύγχρονης αστικοποίησης είναι οι υπερμεγέθεις συγκεντρώσεις και πυκνότητες που εμφανίζει. Η Μεγάπολη (μέγα-αστικός χώρος), η πόλη που ξεπερνά τα 10.000.000 πληθυσμού, υπάρχει ήδη τουλάχιστον σε 30 περιοχές του κόσμου.
Η χωρίς προηγούμενο συγκέντρωση και πύκνωση ανθρωπογενούς δραστηριότητας και δόμησης στις αστικές περιοχές έχει ως επακόλουθο τη δημιουργία εστιών, πάνω στην επιφάνεια του πλανήτη, όπου ανατρέπονται οι φυσικές ισορροπίες και στη θέση τους εμφανίζονται νέα φαινόμενα.
Ανάμεσα τους διακρίνεται με ιδιαίτερη ένταση μία νέα κλιματική ποιότητα, το αστικό κλίμα: πρωτοφανείς υψηλές θερμοκρασίες, σε όλη τη διάρκεια του εικοσιτετράωρου, τροποποίηση του κύκλου του νερού και της κίνησης των αέριων ρευμάτων, τοξικές συγκεντρώσεις ρύπων. Το κύριο γνώρισμα του αστικού κλίματος, το φαινόμενο της αστικής θερμικής νήσου δημιουργεί συνθήκες, που τείνουν να καταστήσουν τον αστικό χώρο, ιδιαίτερα κατά τους θερινούς μήνες, μη βιώσιμο, επικίνδυνο και εχθρικό.
Οι τρέχουσες μέθοδοι αντιμετώπισης του διαρκώς επιδεινούμενου αστικού κλίματος είναι:
- Η προσωρινή εγκατάλειψη της πόλης κατά τους δυσμενέστερους (θερινούς) μήνες, λύση αναποτελεσματική γιατί αφορά περιορισμένη μερίδα του πληθυσμού και ανεπαρκή χρονικά διαστήματα.
- Η υπερκατανάλωση ενέργειας ψύξης, που επιδεινώνει ακόμη περισσότερο το θερινό αστικό κλίμα.
Η αποκατάσταση βιώσιμου αστικού κλίματος είναι ένας από τους κρίσιμους παράγοντες που θα προσδιορίσουν στο άμεσο μέλλον τη δυνατότητα επιβίωσης και το χρόνο ζωής των μεγάλων αστικών κέντρων. Μεταξύ των στρατηγικών, που μπορούν να αναστρέψουν την αστική κλιματική μεταβολή και να επιτρέψουν την αξιοποίηση των ΑΠΕ και του κλίματος στον κτηριακό τομέα, ξεχωρίζουν ως σημαντικότερες:
- Η εφαρμογή βιοκλιματικής λογικής στον αστικό και πολεοδομικό σχεδιασμό.
- Η δραστική επανένταξη ή αποκατάσταση των φυσικών αντισταθμιστικών μηχανισμών (βλάστηση, οικοσυστήματα, φυσικοί κύκλοι) μέσα στον αστικό χώρο.
ΔΟΜΗΣΗ ΠΗΛΟΥ
Ο πηλός είναι ιδανικό οικοδομικό υλικό για τον άνθρωπο όπως και για όλες τις μορφές ζωής, καθώς συγκεντρώνει, συγκρινόμενο με όλα τα άλλα υλικά, άριστες φυσικοχημικές, βιολογικές, χρηστικές και περιβαλλοντικές ιδιότητες. Το κύριο ερώτημα που τίθεται είναι η στατική επάρκεια των κατασκευών από πηλό στις σεισμικές συνθήκες της Ελλάδας.
Η δόμηση του πηλού χρονολογείται στη χώρα μας από τη Νεολιθική εποχή (6800 – 3200 π. Χ.). Στις χιλιετηρίδες που μεσολάβησαν αναπτύχθηκε το ελληνικό μοντέλο αντισεισμικής δόμησης με πηλό: φέρουσες τοιχοποιίες πλιθιών, μεγάλου πάχους, δεμένες με πυκνά οριζόντια ξύλινα διαζώματα και με τα ξύλινα διαφράγματα των δαπέδων των ορόφων. Πρόκειται για αριστοτεχνικά εξελιγμένο μοντέλο που δείχνει βαθειά κατανόηση των όρων αντισεισμικής δόμησης. Η επάρκεια και οι αντοχές του στο χρόνο τεκμηριώνονται από πλήθος παραδοσιακών κτηρίων, που έχουν διασωθεί σε όλη την Ελλάδα, σε άριστη κατάσταση, ακόμη και χωρίς συντήρηση.
Η εφαρμογή αυτού του μοντέλου είναι σήμερα αδύνατη, επειδή δεν υπάρχουν ανάλογοι σύγχρονοι κανονισμοί δόμησης. Η κατάρτιση τους θα διευρύνει σημαντικά τη δυνατότητα οικολογικής δόμησης στη χώρα. Μέχρι τότε η δόμηση με πηλό στην Ελλάδα είναι δυνατή μόνο με την κατασκευή ξύλινου φέροντος οργανισμού.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η οικολογική αρχιτεκτονική δυσφημίστηκε επί αρκετά χρόνια (από τους πολέμιους της) ως ρομαντική, ονειροπόλα, οπισθοδρομική και ανέφικτη απόπειρα επιστροφής στη φύση ή στην παράδοση. Σήμερα αποδεικνύεται ότι είναι η άμεσα επιβαλλόμενη στροφή της επιστήμης και της τεχνολογίας, που μπορεί να διασφαλίσει τη βιωσιμότητα, την ασφάλεια και την ποιότητα ζωής, την επανένταξη των ανθρώπων στο φυσικό περιβάλλον, από το οποίο αποσπάστηκαν βίαια και την αποκατάσταση αρμονικής συμβίωσης και ανάπτυξης με τα οικοσυστήματα και τις φυσικές ισορροπίες.
Η αρχιτεκτονική χωρίς οικολογικό προσανατολισμό δεν μπορεί σήμερα πια να θεωρείται ούτε σωστή, ούτε καλή, ούτε ωφέλιμη. Είναι επιζήμια και κακή αρχιτεκτονική, αφού αντιβαίνει στις ριζικές ανθρώπινες και περιβαλλοντικές ανάγκες της ασφάλειας και της βιωσιμότητας.
Ανδρεαδάκη – Χρονάκη Ε., Βιοκλιματική αρχιτεκτονική, παθητικά – ηλιακά συστήματα, University studio press, Θεσσαλονίκη, 1985. Γεωργιάδου Έλλη, Βιοκλιματικός σχεδιασμός και Read more
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το κλίμα είναι από τους σοβαρότερους παράγοντες που καθορίζουν τη μορφή και το χαρακτήρα της δόμησης και της αρχιτεκτονικής. Read more
Βιοκλιματικός σχεδιασμός είναι ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός που με την αξιοποίηση του κλίματος επιτυγχάνει την απαιτούμενη θερμική άνεση στο εσωτερικό των Read more
Η πλήρης ηλιοπροστασία του κελύφους των κτηρίων είναι, στο ελληνικό κλίμα, απαραίτητη προϋπόθεση για το φυσικό δροσισμό τους. Η ηλιοπροστασία Read more
Η εξασφάλιση φυσικού δροσισμού χωρίς μηχανικό κλιματισμό προϋποθέτει: Μεγάλη μάζα στο εσωτερικό του κτηρίουΠλήρη νυχτερινό αερισμό για την ψύξη της Read more
ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ Η αξιοποίηση της ηλιακής ακτινοβολίας για τη θέρμανση των κτηρίων προϋποθέτει την εξασφάλιση τριών βασικών όρων: Νότιο Read more